Style przywiązania w dzieciństwie i ich wpływ na jakość życia – artykuł mgr Adama Zalepy

mgr Adam Zalepa – psycholog, psychoterapeuta, terapeuta par i rodzin

STYLE PRZYWIĄZANIA W DZIECIŃSTWIE I ICH WPŁYW NA JAKOŚĆ ŻYCIA

Bezpieczne przywiązanie w dzieciństwie buduje poczucie zaufania do ludzi, sensu i akceptacji świata jako miejsca sprzyjającego realizacji potrzeb oraz celów życiowych. O prawidłowym rozwoju decyduje zatem jakość i dynamika relacji z głównymi opiekunami. W rezultacie powszechnie przyjmuje się że:

* Nawiązywanie relacji z innymi ludźmi wymaga świadomości siebie, swego ja, obrazu siebie i stabilnego poczucia wartości.

* Pierwsze informacje o sobie, o swojej wartości, o „Ja” zyskujemy w najwcześniejszej relacji.

* Wszystko, co odbija się w oczach naszych matek (głównych opiekunów), jest dla nas informacją o sobie.

* To, czego matka (główny opiekun) nie widzi, bądź nie chce widzieć może nie zostać przez dziecko rozpoznane, odszczepia się więc od jego osobowości.

* Jeśli matka odpowiada pozytywnie tylko na niektóre potrzeby emocjonalne dziecka, na inne zaś nie, to dziecko identyfikuje się tylko z tymi akceptowanymi, resztę zaś odrzuca (rozwija niekompletne, fałszywe „ja”).

* Rozwijanie fałszywego „ja” może prowadzić do zaburzeń psychicznych.

Przywiązanie jest podłożem zaspokojenia elementarnej potrzeby bezpieczeństwa i decydująco wpływa na system regulacji emocji – uzyskiwania i zachowania równowagi emocjonalnej oraz regulacji stosunków z otoczeniem. Dostępność obiektu przywiązania inicjuje proces redukcji fizjologicznego wzbudzenia w sytuacji zagrożenia oraz modyfikuje percepcję stresu i fizjologicznej odpowiedzi na ów stres. Obecność i zaangażowanie opiekuna w relację jest czynnikiem regulacji emocjonalnego pobudzenia i dyskomfortu.  Innymi słowy dostępny i responsywny opiekun jest gwarantem wytworzenia odpowiedniej więzi, a tym samym wykształcenia poczucia bezpieczeństwa i samoakceptacji, co leży u podłoża prawidłowego rozwoju osobowości oraz satysfakcjonujących relacji społecznych i partnerskich w dorosłości. Nie zawsze jednak tak się dzieje. Dlatego z uwagi na jakość więzi z opiekunem wyróżnia się  wg tradycyjnego podziału M. Ainsworth następujące wzorce przywiązania.

 Wzór B przywiązanie bezpieczne – dziecko szuka bliskości, okazuje radość z obecność opiekuna, płacz z powodu jego nieobecności. Opiekunowie są dostatecznie dobrzy i odpowiadają na potrzeby dziecka. Trudne emocje są pomieszczane, brane na siebie przez opiekuna (matka tuli płaczące niemowlę, głaszcze i mówi łagodnym głosem do zapłakanego 2-latka okazując bezwarunkową akceptacje) dzięki czemu dziecko zyskuje poczucie bezpieczeństwa i niezbędne warunki do nauki samoregulacji.  Kształtuje to postawę otwartą na ludzi i świat oraz spontaniczne, adekwatne reakcje emocjonalne.

 Wzór C przywiązanie lękowo-ambiwalentne: opór/ambiwalencja (dziecko szuka bliskości i przeciwstawia się jej) w relacji z opiekunem zaabsorbowanym własnymi sprawami, który czasem jest dostępny a innym razem nieobecny fizycznie lub emocjonalnie, bądź grozi porzuceniem, żeby kontrolować dziecko. W efekcie późniejsze zachowania  dziecka cechuje nadmierną kontrola i poczucie przymusu. 

 Wzór A lękowo-unikający – dziecko unika obecności opiekuna, spodziewa się odrzucenia. Opiekunowie lekceważą potrzeby dziecka, zaniedbują je. Dziecko później często okazuje jedynie uczucia „pozytywne”, tłumiąc równocześnie „negatywne”, a nawet odgrywa owe dobre uczucia wbrew aktualnie doświadczanym stanom. 

 Wzór D zdezorganizowany: dezorganizacja/dezorientacja (dziecko odczuwa zagubienie, lęk, chaos, cierpienie). Opiekunowie całkowicie zaniedbują i/lub maltretują dziecko. Kształtuje to postawy nieadekwatne wobec doświadczanych sytuacji, często wzajemnie się wykluczające, zachowania uznawane przez otoczenie za niezrozumiałe np. agresywne lub biernoagresywne w reakcji na okazywane dziecku ciepło i życzliwość.

Więzi kształtowane w niemowlęctwie i wczesnym dzieciństwie przekładają się na zachowania w wieku szkolnym, które w przypadku pozabezpiecznych wzorów w istotny sposób zaburzają funkcjonowanie dziecka, utrudniając, a nawet uniemożliwiając prawidłowy rozwój i socjalizację. W takich wypadkach interwencje wychowawców, pedagogów i psychologów szkolnych nie odniosą skutku. Potrzebna jest psychoterapia rodzinna. Często bowiem dysfunkcyjne więzi przenoszone są przez rodziców na dzieci. Opiekunowie zaabsorbowani własnymi nierozwiązanymi konfliktami z przeszłości i w obecnym związku w interakcjach z dziećmi odzwierciedlają lęki, złość, zazdrość, rywalizację, ambiwalencję emocjonalną, poczucie winy itp. Czasem przyczyną oprócz zaniedbania czy przemocy może być nadopiekuńczość i ograniczenie możliwości indywiduacji, separacji dziecka lub traktowanie go jak równego partnera.  

Wzór przywiązania a zachowania w wieku szkolnym

Dzieci z bezpiecznym w wzorcem przywiązania B, opisywane jako: współpracujące, lubiane, pomysłowe, zdolne do radzenia sobie w różnych sytuacjach, przyjazne wobec kolegów i opiekunów

Dzieci z ambiwalentnym wzorcem przywiązania C: silne napięcia, impulsywne, poszukiwanie uwagi i brak zdolności do radzenia sobie w sytuacjach trudnych. W stosunku do matki na przemian wrogość i serdeczność, smutek i strach. Sztuczne zachowania- popisywanie się, wkradanie w łaski. Lękowo – ambiwalentne przywiązanie wiąże się najczęściej z wycofaniem z relacji rówieśniczych. W reakcji na agresję dziecko takie łatwo staję się ofiarą, wchodzi w rolę kozła ofiarnego.

Dzieci z unikającym wzorcem zachowania  (A): odizolowane emocjonalnie od  innych, wrogie, antyspołeczne lub nadmiernie  szukające uwagi. Dystans do rodzica,  ignorowanie. W relacjach rówieśniczych prezentują zachowania przemocowe, są szczególnie agresywne wobec dzieci z lękowo – ambiwalentnym wzorcem przywiązania C.

Dzieci ze zdezorganizowanym wzorcem zachowania  (D): kontrolowanie rodzica lub  dominowanie, urywany kontakt, zamiana ról  (mogą rodzica traktować w sposób upokarzający  i/lub odrzucający lub zupełnie inaczej być  troskliwe i ochraniające). W relacjach rówieśniczych przejawiają poważne zaburzenia.

D. Glaser – pięć kategorii złego traktowania dziecka kształtujących pozabespieczne więzi:

– uczuciowa niedostępność, brak emocjonalnych relacji i zaniedbywanie.

– przypisywanie dziecku negatywnych cech, błędna ocena dziecka, wrogość, odrzucenie (obwinianie, porównywanie do byłego partnera),.

– niekonsekwentne i niewłaściwe dla rozwoju interakcje; stawianie wymagań ponad możliwości, ograniczanie poznawania i uczenia, narażanie na zawstydzające lub traumatyczne wydarzenia.

– nieuznawanie lub lekceważenie indywidualności i  odrębności dziecka; wykorzystywanie dziecka do zaspokajania potrzeb psychologicznych rodzica.

– uniemożliwianie dziecku adaptacji społecznej; wspieranie postaw antyspołecznych, pozbawianie kontaktów.

Skutki pozabezpiecznego przywiązania – Reactive attachment disorder

Zespół zaburzenia więzi (RAD) – ostre i względnie nietypowe zaburzenia więzi, które dotykają dzieci. RAD charakteryzuje się zaburzonymi i niewłaściwymi pod względem rozwojowym sposobami nawiązywania więzi społecznych. Przyjmuje formę stałej niemożności zainicjowania lub odpowiedzenia na większość interakcji społecznych w odpowiedni sposób, zgodnie z etapem rozwoju – co nazywamy formą “zahamowaną”, lub też może objawiać się jako bezkrytyczna towarzyskość, w postaci przesadnej poufałości z nieznajomymi – “forma niehamowaną”. 

 RAD bierze się z niemożności utworzenia normalnych więzi z i opiekunami we wczesnym dzieciństwie. Taka sytuacja może wynikać z doświadczeń zaniedbania, przemocy, nagłego oddzielenia od opiekunów między wiekiem sześciu miesięcy i trzech lat, częstych zmian opiekunów lub braku odzewu ze strony opiekuna na wysiłki komunikacyjne wykazywane przez dziecko.

 Podstawową cechą jest to, że dzieci dotknięte tym zaburzeniem przejawiają bezkrytyczne, albo przesadne próby uzyskania pociechy i uczucia od jakiejkolwiek dostępnej osoby dorosłej, nawet nieznajomych – starsze dzieci i nastolatki mogą również kierować swoje próby na rówieśników – albo skrajna niechęć do inicjowania lub przyjmowania opiki, troski i uczucia, nawet od znajomych osób dorosłych, zwłaszcza w stanie przygnębienia.

WPŁYW POZABEZPIECZNYCH STYLÓW PRZYWIĄZANIA W DOROSŁOŚCI

Pozabezpieczne style przywiązania wiążą się z częstym występowaniem problemów uzewnętrznionych, takich jak: zachowania przestępcze, próby samobójcze, agresja, nadużywanie alkoholu i narkotyków; oraz do problemów uwewnętrznionych, takich jak: depresje czy lęki. Osoby o pozabezpiecznych wzorcach więzi mogą nadużywać alkoholu i substancji psychoaktywnych w celu łagodzenia stresu oraz lęków jako swoistego dysfunkcjonalnego sposobu samoleczenia. Jest to metoda służąca zredukowaniu napięcia i nadwrażliwości na zranienie w relacjach z innymi ludźmi szczególnie dla dorosłych o lękowo-ambiwalentnym wzorcu przywiązania.

Przyczyn uzależnienia od internetu upatruje się między innymi również w pozabezpieczanych wzorcach przywiązania. Internet staje się dla dzieci i młodzieży nowym obiektem przywiązania lub miejscem poszukiwania takich obiektów. Jednostki charakteryzujące się unikającym lub lekowo-ambiwalentnym stylem przywiązania odnajdują w Internecie – szczególnie na czatach, forach tematycznych lub w grupach graczy w gry online – wsparcie emocjonalne i akceptację. Wchodząc w interakcje z innymi użytkownikami sieci zachowują bezpieczny dla siebie dystans, który zapewnia im anonimowość. Brak bezpośredniego kontaktu wzrokowego stwarza możliwość łatwego wycofywania się z relacji interpersonalnych online i swobodnego przekształcania własnego wirtualnego wizerunku.  Uzależnienie od Internetu stanowi próbę ucieczki od trudnych emocji i frustracji oraz pozornie zwiększa poczucie sensu i kontroli.

Osoby z pozabezpiecznym stylem przywiązania odznaczające się wysokim poziomem niepokoju, co na podstawie licznych badań i obserwacji, uznane zostało za niezwykle istotny czynnik wystąpienia i nasilania się objawów depresyjnych. Uważa się, że wewnętrzne modele operacyjne zawierające negatywne reprezentacje siebie i innych warunkują percepcję świata oraz oczekiwania. Jednostki odznaczające się pozabezpieczanymi typami więzi, szczególnie stylem lękowo-ambiwalentnym, zwykle interpretują negatywne wydarzenia zachodzące w ich życiu w kategoriach własnej bezwartościowości i braku kompetencji. 

Ludzie o lękowo-ambiwalentnym stylu przywiązania, charakteryzują się nadmierną zależnością oraz lękiem przed opuszczeniem , samotnością i mają predyspozycje do rozwoju objawów agorafobii oraz napadów paniki. Cechujące je lęki narastają szczególnie w nowym, nieznanym otoczeniu lub w samotności. Jednostka „uwalnia się” od nich dopiero pod wpływem obecności bliskiej osoby. Przyczyn powstania tego typu zaburzeń Bowlby dopatrywał się w nadmiernie kontrolujących i dominujących zachowaniach opiekunów lub też w ich gwałtownych reakcjach połączonych z agresją fizyczną bądź werbalną (groźby, zastraszanie itp.). 

Pozabezpieczne wzorce więzi – z typowym dla nich niepokojem, emocjonalną labilnością i nieefektywnymi stylami radzenia sobie ze stresem – zaliczają się także do głównych przyczyn wielu zaburzeń osobowości, jak: schizoidalna czy typu borderline, a także osobowości unikającej oraz zależnej. 

W toku wieloletnich obserwacji stwierdzono, że unikający styl przywiązania, z którym wiąże się wysoki poziom niepokoju i lęku przed odrzuceniem, separacją czy poniżeniem, doprowadzić może do powstania schizoidalnych zaburzeń osobowości charakteryzujących się całkowitym wyobcowaniem i brakiem zaangażowania społecznego oraz zanikiem umiejętności społecznych. 

Gawda i Czubak ustaliły, że lękowo-ambiwalentny styl przywiązania odpowiedzialny za wytworzenie mechanizmu lękowego kształtuje cechy zaburzonej osobowości unikającej, zależnej, obsesyjno-kompulsyjnej, bierno-agresywnej, depresyjnej, paranoicznej, narcystycznej i z pogranicza (borderline). Doświadczanie lęku, napięcia, konfliktów w relacjach z opiekunem, owocuje utrwaleniem lęku jako cechy, która jest najistotniejszym elementem lękowo-ambiwalentnego stylu przywiązania. Lęk jako cecha to dyspozycja do postrzeganie niegroźnych sytuacji jako zagrażających i reagowanie na te sytuacje nadmiernymi, nieproporcjonalnymi stanami lęku. Jednostki cechujące się wysokim poziomem lęku jako cechy są mniej zadowolone z siebie, stosują strategie samoobwiniania i autodeprecjacj. Pozabiezpieczne style przywiązania odpowiedzialne są za zniekształcanie odbieranych informacji w sposób zgodnym z głęboko zakorzenionymi przekonaniami związanymi z własną bezwartościowością, lękiem, osamotnieniem, zależnością i poczuciem braku zaufania. 

Osoby o pozabezpiecznym przywiązaniu często zamykają się w mentalnym więzieniu, usiłując uciec przed pamiętaniem oraz przed przeżywaniem uczuć związanych z traumą.  Osiągnięcie wolności w obszarze myślenia i doświadczania uczuć łączy się nieodzownie z nawiązaniem bezpiecznej i głębokiej relacji z samym sobą, co zazwyczaj staje się możliwe w toku psychoterapii. Jej cel to zaprzestanie ponownego przeżywania bolesnych doświadczeń spowodowanego nieświadomym nakładaniem na rzeczywistość schematów poznawczo – emocjonalnych z przeszłości i przeniesienie owych doświadczeń do zamkniętej skrzyni pamięci. Proces uwolnienia od flashbacków, natrętnych i intruzywnych myśli, koszmarów sennych, poczucia zagrożenia, nieustającego napięcia, unikania zdarzeń, ludzi, myśli, trudnych uczuć, nieprzezwyciężonych problemów w związkach partnerskich i relacjach rodzinnych, szeregu objawów fizycznych nieraz zastępujących cierpienie psychiczne lub przez nie prowokowanych, uzależnień czy innych form autoagresji jest jednak długotrwały i bywa bolesny, a ponadto wymaga od pacjenta autentycznego zaangażowania oraz wytrwałości. Trauma zaburzonych więzi w dzieciństwie należy bowiem do najbardziej destrukcyjnych tragedii naszego życia. Potrzeba wiele wysiłku i czasu pracy terapeutycznej, aby ją przezwyciężyć.

Bibliografia

1. Bartholomew, K., Horowitz, L.M. (1991). Attachment styles among young adults: A test of a four- category model. Journal of Personality and Social Psychology, 61, 226-244
2. Collins, N. L., Cooper, M. L., Albino, A., Allard, L. (2002). Psychosocial vulnerability from adolescence to adulthood: A prospective study of attachment style differences in relationships functioning and partner choice. Journal of Personality, 6, 965A -1008.
3. Collins, N. L., Read, S. J. (1990). Adult attachment, working models, and relationship quality in dating couples.. Journal of Personality and Social Psychology, 58, 4.
4. Dacko M. (2011). Zaburzenia osobowości a styl przywiązania u osób w bliskich związkach partnerskich. Probl. Psychiatry 12(4): 428-432 Medical University of Lublin.
5. Fraley R. C., Shaver P. R. (2000). Adult Romantic Attachment: Theoretical Developments, Emerging Controversies, and Unanswered Questions. Review of General Psychology, Vol. 4, No. 2, 132-154. 
6. Gawda B., Czubak K. (2011). Style przywiązania a cechy zaburzeń osobowości. Studia Psychologica 11( 1); Warszawa:  Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego.
7. Glaser D., (2006). Krzywdzenie i zaniedbywanie dzieci a funkcjonowanie mózgu – przegląd badań. „Dziecko Krzywdzone”, nr 14, s. 6-26.
8. Glaser D., Frosh S. (1995). Dziecko seksualnie wykorzystywane. PZWL Warszawa. 
9. Hazan C., Shaver P. (1987) Romantic love conceptualized as an attachment process. Journal of Personality and Social Psychology, 52, 511-524,
10. Iniewicz G. (2008) Zaburzenia emocjonalne u dzieci i młodzieży  z perspektywy teorii przywiązania. Psychiatria Polska XLII (5), 671–682.
11. Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne. (2000). wyd. 2. Kraków: Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne „Vesalius”.
12. Kornaszewska – Polak M. (2015). Przywiązanie i osamotnienie w bliskich relacjach. Roczniki Pedagogiczne 7 (43).
13. Migda M. M. (2015). Trauma więzi a psychoterapia pacjentów z diagnozą PTSD w oparciu o mentalizację. Psychoterapia 3 (174), 99–105.
14. Plopa M. (2008). Więzi w małżeństwie i rodzinie. Metody badań. Kraków; Oficyna Wydawnicza „Impuls”.
15. Schaffer, H.R. (2006). Rozwój społeczny. Dzieciństwo i młodość. Kraków: UJ.