Uzależnienia. Kiedy temat wymaga pomocy?

Uzależnienia są jedną z największych bolączek XXI wieku. Zachowaniem definiowanym jako nałogowe w obecnym czasie może być niemal wszystko. Do tych najczęściej występujących należą: alkoholizm, narkomania, lekomania, nikotynizm, seksoholizm, pracoholizm, hazard czy siecioholizm (uzależnienie od Internetu). Choć uzależnienia przybierają różne oblicza, mają jedną cechę wspólną – osoba zapętlona w sieć nałogu długo nie potrafi dostrzec, że ma problem. Czegokolwiek nałóg by nie dotyczył, pewne jest to, że ma destrukcyjny wpływ na zdrowie fizyczne i psychiczne oraz zachowanie uzależnionego. Przed uzależnieniami nie chroni bariera wiekowa – niestety coraz częściej pojawiają się u młodzieży i osób nieletnich. Uwolnienie się od dyktatury nałogu jest możliwe, ale bardzo trudne. Dlatego tak ważne jest zapobieganie nałogom oraz poznanie mechanizmów, którymi się rządzą, aby w porę sięgnąć po pomoc. 

Uzależnienie – definicja WHO   

Uzależnienie jest to stan psychiczny, a niekiedy także fizyczny, wynikający z interakcji pomiędzy organizmem a środkiem uzależniającym, charakteryzujący się zmianą zachowania oraz innymi reakcjami, do których należy konieczność zażywania tego środka, w sposób ciągły lub okresowy, w celu doznania jego wpływu na psychikę, a niekiedy także po to, aby uniknąć przykrych objawów wynikających z jego braku.

Pojęcie uzależnienia jest bardzo szerokie i obejmuje wiele aspektów. Droga między zachowaniem mieszczącym się w granicach normy a uzależnieniem bywa zazwyczaj długa. Wyjątkiem są wybrane substancje psychoaktywne, gdzie granice pomiędzy eksperymentowaniem, nadużywaniem i uzależnieniem całkowicie się rozmywają. 

4 rodzaje uzależnień 

Specjaliści wskazują na 3 podstawowe rodzaje uzależnień: fizjologiczne, psychiczne i społeczne. Na przestrzeni ostatnich lat wyróżnia się również coraz więcej nałogów behawioralnych polegających na uzależnieniu od wykonywania danej czynności.

Uzależnienia fizjologiczne (zwane też fizycznymi) – charakteryzują się silną potrzebą zażywania jakiejś substancji. Zaprzestanie jej stosowania prowadzi do tzw. zespołu abstynencyjnego (inaczej: zespołu odstawienia), charakteryzującego się szeregiem znamiennych objawów: bóle brzucha, biegunki, wymioty, bezsenność, dreszcze.

Uzależnienie fizjologiczne może cechować się szeregiem objawów – zarówno fizycznych i psychicznych. Pewnym jest, że przewlekłe nadużywanie jakiejś substancji prowadzi do zmian w mózgu i ośrodkowym układzie nerwowym. Jednymi z częściej występujących symptomów są:

• wahania nastroju,
• utrata pamięci krótkotrwałej, 
• drażliwość,
• nasilone bóle głowy,
• drgawki,
• suchość w ustach,
• rozszerzone źrenice,
• zmiany ciśnienia krwi i częstości tętna,
• dezorientacja.

Uzależnienie psychiczne – objawiają się silną potrzebą związaną z koniecznością poszukiwania i zażycia środka uzależniającego. Przyjmowane substancje dają dodatkowe, silne doznania emocjonalne. Tego typu uzależnienie powstaje na skutek interakcji między zażywaną substancją, osobą, która po nią sięga i kontekstem, w jakim ta interakcja zachodzi. Następuje znaczne osłabienie woli, co oznacza, że zaprzestanie pewnych zachowań staje się bardzo trudne lub niemożliwe. Objawem mogą być:

• natręctwa myślowe,
• porzucenie lub zmiana dotychczasowych zainteresowań,
• koncentracja wyłącznie na tym, co wiąże się z nałogiem,
• obsesja zdobywania i zażywania danej substancji,
• nieprzezwyciężona chęć do wykonywania czynności wywołujących przyjemność (czego skutkiem jest pojawienie się uzależnienia behawioralnego),
• samooszukiwanie się i wymyślanie absurdalnych wyjaśnień dla konieczności zażywania substancji,
• konsumpcja środka uzależniającego pomimo świadomości wyniszczającego działania dla organizmu.

Uzależnienie behawioralne – to uzależnienie od wykonywania danej czynności, bądź od popędów. Celem tych zachowań jest osiąganie przyjemności poprzez zminimalizowanie złego samopoczucia i napięć wewnętrznych. 

Właściwie nie ma różnicy w postępowaniu osób uzależnionych od substancji i osób uzależnionych od czynności. Ci pierwsi dążą za wszelką cenę do zdobycia danej substancji, drudzy do wykonania konkretnej czynności. W obydwu przypadkach następuje utrata kontroli, pojawiają się także objawy zespołu abstynencyjnego. 

Repertuar uzależnień behawioralnych wciąż się poszerza. Wśród najczęściej spotykanych wymienia się uzależnienie od:

• hazardu,
• gier komputerowych, Internetu, telefonu, social mediów
• jedzenia,
• zakupów,
• seksu,
• masturbacji i pornografii,
• pracy,
• kart płatniczych,
• ćwiczeń fizycznych, 
• chirurgii plastycznej. 

Zmiany cywilizacyjne, zawrotne tempo życia, stres i nawarstwianie negatywnych emocji z pewnością stanowią żyzny grunt do rozwoju czynności kompulsywnych. Dynamiczne postęp otaczającego świata niejako wymusza konieczność dostosowania się do niego. To z kolei zwiększa poczucie zagubienia, potęguje strach. Skutki zachowań kompulsywnych przejawiają się w sferze fizycznej, a także psychiczno-społecznej. Mogą to być:

• nasilające się bóle i zawroty głowy,
• bóle nadgarstka,
• bóle w klatce piersiowej,
• tiki nerwowe,
• problemy żołądkowe,
• przewlekłe zmęczenie,
• nadaktywność,
• problemy ze snem,
• brak umiejętności wypoczywania,
• irytacja i drażliwość,
• szybka dekoncentracja,
• niska samoocena,
• brak satysfakcji z życia,
• izolacja od innych ludzi,
• złe relacje rodzinne, rozpad rodziny.

Uzależnienie społeczne – wiąże się z zażywaniem środków odurzających pod wpływem mody panującej w różnych kręgach kulturowych. Głównym motywem staje się chęć przynależności do danej grupy, a to z kolei łączy się z bezwzględnym przyjęciem zasad i norm, które w niej panują. Przyjmowanie substancji uważane jest wówczas za jeden z elementów integrujących i umacniających więzi. 

Przyczyny uzależnień

Zazwyczaj o przyczynie poddania się uzależnieniu decyduje interakcja trzech czynników: genetycznych, społecznych i psychologicznych. 

O indywidualnych predyspozycjach człowieka decyduje jego uwarunkowanie genetyczne. Udowodniono przecież, że dzieci alkoholików mają większe skłonności do nadmiernego korzystania z napojów wysokoprocentowych. 

Wśród psychologicznych przesłanek, te podnoszące ryzyko, to przede wszystkim: niska samoocena, nieśmiałość, mała odporność na stres, poszukiwanie i potrzeba silnych wrażeń. Zdarza się, że uzależnienia skrywają za sobą głębokie problemy psychiczne: lęki, zaburzenia depresyjne czy zaburzenia osobowości.

Ogromną presję do stosowania środków psychoaktywnych wywiera środowisko. I nie chodzi wyłącznie o subkulturowy kontekst problemu. Szeroko rozumiane wykluczenie społeczne również może być przyczynkiem do sięgnięcia po używki. Przykładem są choćby osoby otyłe, które bardzo często dotyka alienacja od rówieśników czy współpracowników. Decydują się na narkotyki, by szybciej schudnąć. Kolejnym czynnikiem skłaniającym do sięgnięcia po używki jest zła sytuacja ekonomiczna w domu rodzinnym lub przeciwnie – ponadprzeciętna zamożność. Szkolny lub korporacyjny „wyścig szczurów” to następna z wielu sytuacji, w której szuka się ratunku w środkach odurzających. 

Jak pomóc osobie uzależnionej? 

Zachowania osoby uzależnionej zazwyczaj są stereotypowe. Największa koncentracja skierowana jest na zdobycie substancji lub rzeczy, której psychika czy organizm w danej chwili potrzebuje. Psychoterapeuci wskazują, że w zdecydowanej większości przypadków uzależnienie rozwija się powoli, a początkowe objawy mylone są z przyjemnością. Osoba sięgająca po używkę nie jest świadoma problemu lub stara się za wszelką cenę ukryć fakt, że zaczyna tracić kontrolę nad swoim życiem i zachowaniem. Kluczowe jest dostrzeżenie własnej bezsilności i przyznanie się do niej – to pierwszy krok sprzyjający zdrowieniu. Większość osób zgłaszających się na leczenie nie zdaje sobie sprawy, czym jest norma w przyjmowaniu danego środka i gdzie znajduje się granica w jego stosowaniu. Wystarczy, że 3 spośród wymienionych wyżej objawów uzależnień występują z dużym natężeniem przez okres około roku i można już mówić o problemie. Zawsze jednak wskazane jest udanie się do specjalisty.  

Pomoc osobie uzależnionej jest bardzo trudnym zadaniem. Samo leczenie to proces, który angażuje jest nie tylko psychoterapeutę, ale i całą rodzinę. Czas trwania terapii jest zależny od przyczyn powodujących uzależnienie – może być to rok, a mogą to być nawet dwa-trzy lata. Jeśli uzależnienie rozwinęło się późno, a wzorce wyniesione z dzieciństwa były odpowiednie, terapia trwa odpowiednio krócej. Natomiast w sytuacji, gdy przyczyną sięgnięcia po używki stały się czynniki rodzinne – czas terapii jest odpowiednio dłuższy. Tam, gdzie niemożliwym staje się wyeliminowanie pewnych zachowań (np. w przypadku zaburzeń behawioralnych) – psycholog przedstawia ich zdrowe wzorce, tak, by te zachowania funkcjonowały w codziennym życiu pacjenta, ale w sposób mieszczący się w granicach normy. 

Osoby, które podejmują walkę z uzależnieniem muszą uczyć się swojego życia na nowo. Muszą uświadomić sobie występowanie problemu i znaleźć siłę, by przerwać błędne koło nałogu. Znalezienie odwagi na szczerość wobec siebie, to niezwykle ważny krok na drodze do obrania właściwego kierunku w funkcjonowaniu społecznym. I choć droga do uwolnienia się od destrukcyjnych nawyków może być wyboista, to z całą pewnością warto ją pokonać!